Gluten to termin spędzający sen z powiek coraz większej ilości osób – i nic dziwnego – z każdej strony bowiem atakują nas ostrzeżenia przed nim, reklamy zachęcają do kupna bezglutenowych produktów, nawet autorytety w dziedzinie żywienia z coraz większym zaangażowaniem poruszają ten temat z nadzieją na zwiększenie zainteresowania wśród ludzi. Czy faktycznie jest się czego bać? Na ile gluten zagraża „przeciętnemu Kowalskiemu”? Zacznijmy od samej definicji glutenu.

Gluten to określenie nie jednej substancji, a pary białek – gluteniny i gliadyny – występującej w zbożach takich jak pszenica, żyto, jęczmień, częściowo w owsie (owies sam w sobie nie zawiera glutenu, jednak zboże to często bywa nim zanieczyszczone, dlatego zwykle znajduje się na liście produktów zakazanych). Gluten stanowi białko zapasowe i nadaje półproduktom zbożowym kleistą konsystencję, umożliwiającą ulepianie i formowanie ciasta.

Gluten należy przy okazji do najczęstszych alergenów, nawet 10-25% osób cierpiących na alergie pokarmowe wykazuje objawy uczulenia właśnie na to białko. Również nietolerancja glutenu stanowi istotny problem szczególnie w Europie, gdzie produkty zbożowe stanowią ważny aspekt codziennej diety – szacuje się, że celiakia dotyka nawet 1% całej populacji.

Według obowiązującego obecnie konsensusu, wyróżnia się trzy zasadnicze nieprawidłowe reakcje na gluten: alergiczną, autoimmunizacyjną (w tym celiakię), nadwrażliwości.

Nietolerancja i alergia na gluten to dwa odmienne, niezwiązane ze sobą schorzenia. Choroby związane z nieprawidłowymi reakcjami na gluten często dają niespecyficzne objawy o różnym natężeniu, dlatego też rozróżnienie tych chorób między sobą może wydawać się na pierwszy rzut oka trudne.

Nietolerancja glutenu może występować pod postacią choroby trzewnej (celiakii). Jest to reakcja immunologiczna o podłożu genetycznym na gluten znajdujący się w pożywieniu. W wyniku tej choroby pod wpływem reakcji na gluten uszkadzane są kosmki jelita cienkiego w efekcie prowadząc do ich zaniku, co skutkuje zaburzonym wchłanianiem substancji odżywczych z pożywienia i ich niedoborem.

Do najczęstszych objawów celiakii zalicza się wzdęcia, bóle brzucha, tłuszczowe biegunki, niski wzrost, zaburzenia zachowania i choroby psychiczne, w tym depresję, niską masę ciała, uczucie zmęczenia i ospałość, niedobory witamin, żelaza, kwasu foliowego.

Należy jednocześnie pamiętać, że choroba trzewna rzadko daje pełen obraz choroby, pacjent często uskarża się tylko na niektóre z objawów, a i one mogą pojawić się po długim czasie trwania choroby. Postać utajona celiakii nie daje żadnych objawów, a jedynym sposobem na jej rozpoznanie jest wykonanie odpowiednich badań laboratoryjnych.

Tak zwaną skórną postacią celiakii jest choroba Dűhringa – występuje najczęściej u osób powiązanych genetycznie z ludźmi cierpiącymi na chorobę trzewną. Objawia się swędzącymi zmianami skórnymi przybierającymi postać grudek i pęcherzy o układzie symetrycznym.

Aby stwierdzić, czy pacjent rzeczywiście cierpi z powodu celiakii najczęściej wykonuje się testy na obecność EmA (przeciwciał endomysium mięśni gładkich), tTG (przeciwciał transglutaminazy tkankowej), DGP, GAF (przeciwciał deamidowanej gliadyny), a także badania histopatologiczne jak biopsja jelita cienkiego, by stwierdzić zanik kosmków jelitowych.

Jedyną metodą leczenia nietolerancji glutenu jest jego całkowite wyeliminowanie z diety. Należy mieć świadomość, że eliminacja zbóż zawierających gluten może okazać się niewystarczająca, bowiem nawet 90% produktów znajdujących się na rynku spożywczym może być zanieczyszczonych tym białkiem. Ścisłą dietę bezglutenową należy stosować dożywotnio, jako iż celiakia jest chorobą nieuleczalną i każdy kontakt z produktami zawierającymi gluten będzie wiązał się z nawrotem choroby.

Alergia na gluten to w rzeczywistości IgE-zależna reakcja na obecną w pszenicy gliadynę, która objawia się natychmiastową reakcją ze strony układu oddechowego lub wstrząsem anafilaktycznym, pamiętać jednak należy, że podobne objawy może dać kontakt z prolaminami obecnymi w życie, jęczmieniu czy owsie. Alergia ta objawia się najczęściej nieżytem nosa, astmą, pokrzywką, atopowym zapaleniem skóry, a przebieg tej choroby różni się w przypadku dzieci i dorosłych. Główną cechą różniącą alergię na gluten od nietolerancji jest fakt, że alergia w wielu przypadkach jest uleczalna – eliminując gluten z diety może dojść do zmniejszenia objawów jak i całkowitego ustąpienia choroby. Ponadto, aby wywołać objawy alergii potrzeba zwykle znacznie większej ilości glutenu – powyżej 10 g – niż w przypadku nietolerancji – dla osób cierpiących na celiakię już 50 mg dziennie może być szkodliwe.

W przypadku alergii objawy następują natychmiastowo, natomiast w przypadku nietolerancji reakcje następują z opóźnieniem, a uszkodzenia są długotrwałe. Najbardziej wiarygodnym testem jest dieta eliminacyjna ze stopniowym wprowadzaniem produktów zawierających uczulający gluten. Aby upewnić się, że alergia nie jest nietolerancją, warto wykonać dodatkowe badania na oznaczenie stężenia przeciwciał typowych dla celiakii.

W przypadku obu schorzeń jedyną metodą leczenia jest dieta eliminacyjna, jednak nawet jeśli podejrzewamy u siebie lub u bliskich jedną z tych chorób, warto przeprowadzić badania laboratoryjne zanim zdecydujemy się na dietę bezglutenową na własną rękę. Wiele produktów zawierających gluten zawiera jednocześnie inne ważne składniki takie jak magnez, wapń, cynk, kwas filiowy czy witaminy z grupy B, a wprowadzając diety eliminacyjne bez nadzoru fachowca możemy narazić się na niepotrzebne zagrożenia płynące z niedoborów.

[1] Konińska G., Marczewska A., Źródlak M., Celiakia i dieta bezglutenowa – praktyczny poradnik, www.celiakia.pl, Wydanie X Warszawa 2014

[2] Obtułowicz K., Waga J., Dyga W., Gluten – mechanizmy nietolerancji, objawy i możliwości lecznicze IgE-zależnej alergii na gluten w świetle aktualnych badań kliniczno immunologicznych, Przegląd Lekarski 2015 / 72 / 12

[3] Ścibor K., Ostrowska-Nawarycz L., Kopański Z.,Brukwicka I., Uracz W., Maslyak Z. ,Sklyarov I., Nietolerancja glutenu problemem zdrowotnym XXI wieku, Journal of Clinical Healthcare 1(2015)

[4] Bez glutenu – czasopismo wydawane przez Polskie Stowarzyszenie Osób z Celiakią i na Diecie Bezglutenowej, ISSN 2081-6521 Nr 3